.jpg)
.jpg)
Zaburzenia zachowania u dzieci w wieku przedszkolnym
Zaburzenia zachowania u dzieci w wieku przedszkolnym są tematem często poruszanym wśród środowisk pedagogicznych, ale i nie tylko. Co raz częściej spotykamy się z faktem, że rośnie liczba dzieci, które stoją u progu edukacji szkolnej, a ich zachowanie odbiega od przyjętych norm.. Coraz częściej nawołuje się do kształtowania prawidłowych postaw u dzieci i młodzieży oraz przekształcania negatywnych w pozytywne. Od dziecka mającego sześć lat i kończącego edukację przedszkolną oczekuje się, że będzie gotowe do podjęcia nauki również pod względem emocjonalnym. Niestety, nie zawsze się tak dzieje. Spotykamy uczniów klas pierwszych, którzy są nieśmiali, agresywni czy nadpobudliwi.
Zastanawiamy się wówczas dlaczego tak się dzieje i co jest tego przyczyną? Szukamy wówczas odpowiedzi i sposobów pomocy. Zdarza się też, ze zaczynamy zastanawiać się nad tym, że to może my dorośli mamy mniej cierpliwości?
Zastanawiamy się, czy zachowanie dziecka mieści się jeszcze w granicach normy, czy jest już sygnałem o początkach rozwoju zaburzeń zachowania. Uświadomiwszy sobie jakie problemy ma dziecko i poznawszy jego przyczyny zaburzeń zachowania, dopiero wówczas możemy mu służyć pomocą. Od chwili narodzenia dziecko jest poddawane różnym zabiegom wychowawczym. Efekt tych działań zależy od wszechstronnego oddziaływania na dziecko różnych grup i instytucji, wśród których najważniejszą rolę odgrywa rodzina. To właśnie w niej rozwija się pierwsze wyobrażenie o zajmowanym miejscu w życiu i świecie, to tu kształtują się określone aspiracje i nastawienie.
Nie zawsze jednak udaje się ukształtować i uformować człowieka szczęśliwego, o odpowiednim poczucie własnej wartości, zdrowych granicach rozsądku, będącego jednocześnie empatycznym i asertywnym. Omówienie poszczególnych symptomów zaburzeń zachowania i przyczyn ich występowania, pozwoli na zrozumienie, że jest to zależne od różnych czynników i nie można obarczać dziecka odpowiedzialnością za występujące w jego zachowaniu nieprawidłowości.
Występujące zaburzenia zachowania często wskazują na swoiste „wołanie o pomoc". Jest to problem, z którym dziecko samo nie potrafi sobie poradzić a wręcz oczekuje pomocy od ludzi dorosłych.
Znajomość zaburzeń zachowania i ich podłoża pozwoli na wczesną interwencję oraz właściwe ukierunkowanie pracy wychowawczej, terapeutyczne i profilaktycznej.
Zaburzenia zachowania są pojęciem często nadużywanym i rozumianym opacznie i niejednoznacznie. Są najczęstszym powodem, dla którego dzieci są przyprowadzane do psychiatry lub psychologa. Zaburzenia zachowania zwykle traktowane są jako trudności w funkcjonowaniu dziecka, które objawia się w jego zakłócającym zachowaniu i w relacjach z innymi ludźmi. W literaturze brak jest jednolitej terminologii i klasyfikacji, często więc, stosowane są zamienne terminy tj.: zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie czy niedostosowanie społeczne oraz trudności wychowawcze. Każdy z wymienionych terminów odnosi się do zachowań jednostek lub grup funkcjonujących w konkretnych sytuacjach społecznych. Przy czym chodzi tu o takie zachowania, które są nieadekwatnymi, powtarzającymi się reakcjami jednostek wyrażających się w uporczywym łamaniu lub lekceważeniu podstawowych oczekiwań i norm społecznych1.
Na co dzień uznaje się, że zachowania, które uważamy za społecznie przystosowane powinny spełniać wszelkie potrzeby osobiste oraz wypełniać wymagania społeczne akceptowane przez społeczeństwo. Jeśli nie spełniamy właściwie powyższych funkcji, mówi się wówczas o zaburzeniach zachowania. Mogą one jednak mieć inną przyczynę, a mianowicie może to wynikać z nerwicowych zaburzeń psychicznych. Są to wówczas zachowania, które nie wykraczające poza granice codziennych problemów. Zaburzenia zachowania mogą mieć swoje podłoże także w nieprawidłowej osobowości, zwłaszcza psychopatii, czyli osobowości aspołecznej2. Tak pojmowane zaburzenia mają szerokie spektrum. Objęte tym terminem są zjawiska psychopatologiczne, ale także zachowania, których nie można zaliczyć do żadnej kategorii psychopatologicznej (np. agresja związana z silna frustracją u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych). Zdarza się też tak, że zawęża się znaczenie pojęcia zaburzeń zachowania tylko do takich form, które występują u ludzi fizycznie i psychicznie chorych, lecz prezentujących postawy i reakcje aspołeczne.
Zaburzenia zachowania to termin, którym chętnie posługują się i używają zarówno psycholodzy, lekarze pediatrzy, jak i psychiatrzy dziecięcy. Jest to jednak – co niestety trzeba zaznaczyć – rozpoznanie często nadużywane lub też rozumiane opacznie. Uwarunkowany genetycznie i modelowany środowiskowo rozwój w okresie dzieciństwa, w znacznym stopniu odpowiada za możliwości funkcjonowania i stopień samodzielności w późniejszym życiu człowieka. Określenie konkretnego podziału objawów zaburzeń zachowania umożliwia kwalifikowanie dzieci do właściwego przedziału określonych trudności wychowawczych z uwzględnieniem rodzaju i stopnia ich nasilenia. Diagnoza i leczenie jest bardzo trudne, a stosowanie leków należy ograniczyć do tych przypadków, w których można klinicznie potwierdzić istnienie uszkodzenia lub choroby mózgu. Skuteczność psychoterapii i działań wychowawczych maleje wraz z wiekiem dziecka. Dlatego powinno się zwracać szczególną uwagę na rozpoznanie i wczesne leczenie zaburzeń zachowania u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Na początku należałoby zacząć od podstawowego rozróżnienie zaburzeń zachowania, od niewłaściwych i trudnych do zaakceptowania zachowań agresywnych czy też konfliktów z prawem.
Obserwując w codziennej pracy zachowania dzieci skupiłabym się na następującej klasyfikacji, a mianowicie, sklasyfikowałabym dzieci i ich zachowania i jako:
⦁ DZIECI TRUDNE DO WSPÓŁDZIAŁANIA
Są to zazwyczaj dzieci, które prawidłowo rozwijają się pod względem fizycznym jak i umysłowym. Trudno im jednak w grupie rówieśniczej przystosować się i podporządkować zasadom i regułom panującym w grupie. Postawa egocentryczna utrudnia współdziałanie z innymi dziećmi. Narzucanie rówieśnikom swej woli bądź niechęć do wspólnej zabawy, w której obowiązują konkretne reguły stwarzają problem często nie do pokonania. Takie zachowania często utożsamiane są z zachowaniami dzieci młodszych. Zachowania i reakcje uczuciowe są określane jako dziecinne aż po infantylne. Takie infantylne zachowania nacechowane płaczliwością czy jawnie okazywaną złością bądź gniewem są objawem braku równowagi psychicznej dziecka.
U sześciolatków funkcjonujących w grupie rówieśniczej, podczas wspólnych zabaw zauważona postawa egocentryczna, wyrażająca się niechęcią do wspólnych zabaw może też świadczyć o niedojrzałości społeczno – emocjonalnej. Takim dzieciom brakuje wytrwałości podczas wykonywania różnych działań – coś zaczynają lecz już nie kończą. Problemem staje się podporządkowanie regułom i wykonywanie poleceń. Praca z takim dzieckiem jest bardzo trudna i wymaga wielkiej cierpliwości pedagoga, gdyż utrudniony jest przekaz i kontakt z takim dzieckiem. W pełni nie można wykorzystać drzemiącego w nim potencjału i możliwości umysłowych.
Wraz z wiekiem, a co za tym idzie i nasileniem niepożądanych zachowań agresywnych czy lękliwych, dzieci otrzymują „łatkę” chuligana albo „szarych myszek". Z takim wizerunkiem często nie wykorzystując swego potencjału nie zauważone przejdą edukację szkolną. Nauczyciele rzadziej podejmują się „działań zmierzających do korygowania niepożądanych postaw i zachowań dzieci sprawiających trudności wychowawcze"3.
Brak znajomości zasad czy postepowania z dzieckiem sprawiającym problemy staje się przyczyną narastania zaburzeń. Pogłębia się to poprzez „przymykanie oka” na wile sytuacji mających miejsce w codziennym postępowaniu. Wiele zachowań jest akceptowanych przez otoczenie. Rodzice pozwalają na co raz więcej, nie egzekwują wykonywania poleceń, często są „gołosłowni”, a dzieci taką postawę rodziców bardzo chętnie wykorzystują, często na przekór, celowo łamiąc przyjęte normy. Zdarza się również tak, ze dziecko zna i pamięta jakie są zasady i normy postępowania ale sprawdza na ile może sobie pozwolić, bądź chce coś wymusić, osiągnąć. Takie działania i zachowania są świadomym działaniem dziecka. Przeciwnie nie możemy mówić o świadomym działaniu dziecka, kiedy zachowanie jego wynika z objawów – lęku, zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) itp.
⦁ DZIECI Z ZACHOWANIAMI NERWICOWYMI
Wszelkie zachowania nerwicowe wynikają z chorobliwego lęku przed przystosowaniem się do warunków i wymagań otoczenia. Ciągły stres staje się przyczyną zaburzeń zachowania. Możemy też się spotkać z twierdzeniem, że przyczyną powstawania nerwicy są urazy psychiczne. Mogą na to wpływać nagłe i ostre sytuacje stresowe, bądź utrzymujące się konfliktowe sytuacje jak też przewlekłe i często powtarzające się sytuacje w życiu dziecka, które to niekorzystnie wpływają na jego psychikę4. Główną przyczyną powstawania nerwicy jak też jej objawem jest lęk, określany jako bardzo silny stan napięcia w sytuacjach zagrażających podstawowym wartościom osobowości. Charakteryzuje się to ciągłym poczuciem zagrożenia, bezradnością, niepokojem i bezsilnością. Dziecko często nie jest w pełni świadome źródła i przyczyny wywołującej taki stan zagrożenia. Często wraz z lękiem pojawia się strach, z tą różnicą, że jest on reakcją na konkretne, realnie zagrażające bodźce. W sytuacjach, które wzbudzają lęk organizm ludzki uruchamia cały szereg mechanizmów tzw. obronnych, które są ochroną przed bezpośrednim przeżywaniem lęku. Dziecko na przykład często boi się pójść do przedszkola, czy też boi się ciemności lub jakiegoś zjawiska przyrody wówczas może objawić się to bólami brzucha, wymiotami, bólami głowy itp. Są to sytuacje trudne, z którymi dziecko nie potrafi poradzić sobie samo. Często zdarza się, że przyczyną tych lęków może być jakiś konflikt, trudna sytuacja rodzinna czy też strach przed karą.
Dzieci, które nie są odporne na stres, ciężko przystosowują się do nowych warunków, są płaczliwe, wrażliwe, mało aktywne mogą pojawić się lęki nocne, które powodują zaburzenia snu. Takie dziecko ma problem z zaśnięciem, jego sen jest niespokojny bądź też często budzi się w nocy. U młodszych dzieci zaobserwować możemy jednoczesne występowanie kilku tych symptomów5. Dzieci, które to spotyka stają się nieufne do ludzi i zjawisk. Towarzyszy im ciągły lęk, niepokój, unikają kontaktów społecznych z rówieśnikami czy dorosłymi, stają się niepewne, wyczulone na ocenę innych a w sytuacjach stresowych czują się bardzo niepewnie. Temu wszystkiemu bardzo często towarzyszy moczenie nocne, które uznawane jest za najczęściej występujący rodzaj zaburzeń dziecięcych. Do takiego zaburzenia może też dochodzić z powodu słabo rozwiniętej kontroli wydzielania moczu w wyniku nieprawidłowego treningu czystości. Taki stan może się wzmacniać czy utrwalać w wyniku nieprawidłowych relacji zachodzących w domu. Dziecko moczy się np. gdy pojawia się młodsze rodzeństwo, a wraz z tym miłość i zainteresowanie rodziców maleje. Zmienia się wówczas cały dotychczasowy tryb życia. Nasilenie moczenia się dziecka może powodować też uczęszczanie przedszkola. Dziecko styka się z wieloma trudnymi sytuacjami, które dotyczyć mogą kontaktów społecznych - wówczas należałoby zadbać o to, by nie dziecko czuło się winne, nabierało pewności siebie i zaufania we własne siły6.
Wśród dzieci nerwicowych zaobserwować też możemy występujące zaburzenia łaknienia. Są one bardzo często objawem zaburzeń emocjonalnych. Jest to protest przeciwko dorosłym, którzy nie zwracają uwagi na to, że dziecko nie chce jeść niektórych pokarmów. Zaburzenia łaknienia mogą mieć podłoże w sytuacjach powodujących zmiany w życiu dziecka. Dziecko w ten właśnie sposób próbuje nam coś powiedzieć, zwrócić na siebie uwagę, chce abyśmy poświęcali mu więcej uwagi, miłości i czasu.
Bardzo często występującym objawem zaburzeń u dzieci nerwicowych jest jąkanie. Pojawia się to nagle. Powodem wystąpienia jąkania może być jakiś uraz psychiczny, traumatyczna sytuacja bądź utrzymujące się przez dłuższy czas jakieś nie sprzyjające dziecku sytuacje. Jąkanie jest rezultatem napięć emocjonalnych, które staje się przyczyną ciągle zaburzonego życia emocjonalnego7. Leczenie jąkania jest bardzo trudne, gdyż pracować trzeba nie tylko z dzieckiem ale również z dorosłym a nawet całą rodziną. Należałoby rozpocząć od zapewnienia spokoju i życzliwej atmosfery domowej, jak też obniżenia napięć czy konfliktów. Terapia i wszelkie oddziaływania powinny mieć większy zasięg. Jeśli dziecko chodzi do przedszkola, należałoby go objąć opieką również w przedszkolu, tak by złagodzić skutki znerwicowania.
Obok wyżej wymienionych dolegliwości występują też tiki. To nagłe nie podlegające świadomej kontroli i mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych wywołane silnymi przeżyciami wywołanymi sytuacjami konfliktowymi, które wyrażają się w postaci mrugania oczami czy grymasem twarzy. Niektórzy autorzy twierdzą, że jąkanie nie występują przed 6 rokiem życia, ale może trwać bardzo długo i cechować się uporczywością. Leczenie jąkania wymaga indywidualnego podejścia. Konieczną i podstawową zasadą jest usunięcie wszelkich sytuacji stresowych powodujących i nasilających napięcie emocjonalne. Dla dzieci zalecana jest terapia zajęciowa, która ma wzbudzać ich zainteresowania i zaangażowanie w wykonywaną pracę8.
⦁ DZIECI ZAHAMOWANE PSYCHORUCHOWO
O dzieciach, które mają trudności w kontaktach z innymi ludźmi, są nieśmiałe i lękliwe, mówimy że są zahamowane psychoruchowo. Nie zauważymy u nich samodzielności, są bierne i brak im zaradności. Każda trudna sytuacja i doświadczanie czy przeżywanie negatywnych uczuć powoduje ograniczenie aktywności. Nowe sytuacje i osoby budzą w nich lęk, dziecko staje się ciche i wycofane. Bywa jednak tak, że zmieniają swoje zachowanie w zależności od sytuacji, w jakiej się znajdują. Niska samoocena powoduje, że, są zrezygnowane, niepewne swoich umiejętności i możliwości. Boją się odrzucenia uczuciowego. Napotykając jakąkolwiek trudność szybko porzucają rozpoczęte zadanie, często płaczą. Wszelkie zadania jakie przed nimi stają są trudne do samodzielnego pokonania, boją się samodzielnie podjąć jego rozwiązania – proszą o pomoc innych , nie wierząc we własne siły i możliwości. Dzieci zahamowane psychoruchowo są na ogół grzeczne i małomówne czy powściągliwe. Męczy je ruchliwość rówieśników i hałas, stronią od towarzystwa innych dzieci.
Mianem dzieci zahamowanych psychoruchowo określa się te, u których zaobserwować możemy trudności w kontaktach społecznych, bądź u których widoczna jest obniżona aktywność ruchowa. Możemy wówczas wyodrębnić cztery grupy takich dzieci. Jako pierwsze wyróżnić możemy dzieci tzw. „zmotywowane - napięte”, których charakterystyczną cechą jest ogromna skrupulatność i przesadna staranność podczas wykonywania jakichkolwiek zadań. Niepewne swych umiejętności bardzo mocno przeżywają sytuacje, w których nie będą mogli się wykazać. Są to zazwyczaj dzieci, które są bardzo mocno związane z matką. To samo dziecko, które w grupie jest ciche i wycofane w domu potrafi być ożywione i ruchliwe.
Kolejna grupa, to dzieci „podporządkowane - uległe”. Na ogół są one grzeczne, małomówne, posłusznie wykonują wszystkie polecenia. Chętnie służą pomocą kolegom, są uczynne. W stosunku do dorosłych są nieśmiałe i nieufne. Podłożem takiego zachowania może być słaba więź emocjonalna z matką.
Kolejna grupa dzieci, to dzieci z obniżoną samooceną – zrezygnowane. Ich charakterystyczna cechą jest bierność zarówno w szkole jaki i w domu. Mają niskie poczucie własnej wartości. Jeśli na swej drodze spotykają jakąś trudność szybko się zniechęcają. Gdy czegoś nie są pewne wolą prosić o pomoc, niż samodzielnie próbować je wykonać. Są apatyczne, wszelkie powierzone im czynności wykonują powolnie. Często są przygnębione i smutne. W stosunku do nich rodzice są niezmiernie krytyczni. Pomimo, że ich kochają, nie okazują swej miłości, prezentują postawę dezaprobaty.
Dzieci nadwrażliwe – asteniczne, to takie które nie okazują swoich przeżyć, są skryte i powściągliwe. Na ogół są to samotnicy. Przebywanie wśród hałasujących rówieśników jest dla nich męczące. Bardzo często zdarza się, że dzieci te pochodzą z rodzin rozbitych, gdzie matki obarczają dziecko bagażem własnych przeżyć.
Dzieci zahamowane psychoruchowo raczej nie sprawiają kłopotów wychowawczych. Cierpią samotnie, pozostawione samym sobie, często niedostrzegane przez dorosłych. Kiedy spotkamy takie dziecko powinniśmy na nie zwrócić szczególną uwagę. Powierzone zadania powinny być do ich możliwości. Należy takim dzieciom zapewnić poczucie bezpieczeństwa i akceptacji. Kategorycznie nie możemy porównywać go z innymi dziećmi, czy publicznie zawstydzać, ponieważ dziecko może zupełnie wycofać się z i tak niewielkiej aktywności.
⦁ DZIECI NIEŚMIAŁE
Są to dzieci, u których nowe sytuacje, osoby czy przedmioty wywołują strach. Dziecko wówczas staje się nerwowe, nie może zasnąć lub zrywa się ze snu, z kolei inne są nieśmiałe lub lękliwe. Ciągle towarzyszą mu strach i oczekiwanie na przykrą dla niego sytuację. Stan ciągłego niepokoju staje się bazą ciężkiego schorzenia, jakim jest nerwica. Ciągły stan napięcia i lęku może doprowadzić, że dziecko zacznie zachowywać się nieadekwatnie do sytuacji, jest niegrzeczne, niepewne tego co robi, wybuchowe a czasem nawet agresywne. Dzieci bardziej wrażliwe silnie przeżywają sytuacje zagrażające innym ludziom, bohaterom bajek, opowiadań itp. Dzieci nieśmiałe pozbawione są pewności siebie, rosną w ciągłym poczuciu mniejszej wartości brak im zaufania do własnej osoby10. Dzieci te trudno nawiązują przyjazne kontakty z rówieśnikami, czują się osamotnione, myślą o sobie, że są niegrzeczne, gorsze. Narażone są na krytykę, wyśmiewanie, obawiają się kompromitacji. Powierzone im role, czynności i zadania wykonują na wysokimi poziomie popychane presją sprostania wymaganiom dorosłych. Ciągły lęk ugruntowuje w dziecku nieśmiałość, co ogranicza próby podejmowania samodzielnych działań, hamuje aktywność, która jest potrzebna do prawidłowego rozwoju. Stojąc ciągle na uboczu dzieci zaczynają myśleć, że są gorsz a przez to mniej lubiane. Ich marzenia. Ich potrzeba i dążenie do kontaktów z innymi dziećmi jest bardzo silna, lecz trudno jest im się przełamać i chętnie uczestniczyć w zajęciach grupowych inspirowanych lub koordynowanych przez dorosłych.
⦁ DZIECI OBOJĘTNE UCZUCIOWO
Dzieci obojętne uczuciowo maja problemy w nawiązywaniu kontaktów uczuciowych zarówno z rówieśnikami jak i dorosłymi. Problem stanowi także współodczuwanie radości i smutków innych osób. Z mimiki twarzy takiego dziecka trudno jest odczytać radość i smutek, jest mało ekspresywna. Swoja wrogą i złośliwą postawą prezentują wrogi stosunek do otoczenia. Trudność stanowi utrzymanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą. Uczucia innych są im obojętne, nie chcą angażować się uczuciowo w obawie odtrącenia. Jest to niejako forma protestu i krzyku rozpaczy, po którym następuje czas obojętności uczuciowej, w którym to dziecko staje się egoistyczne, niezdolne do okazywania uczuć, apatyczne. Nawiązanie jakiejkolwiek więzi emocjonalnej jest krokiem trudnym do pokonania. Takim dzieciom należy nieustannie stwarzać możliwość uczuciowego kontaktu, najlepiej z jedną i ta samą osobą, która na początku może być np. terapeuta11.
⦁ DZIECI NADPOBUDLIWE
Są to dzieci, które cechuje wzmożona aktywność i impulsywność połączona z uporem w działaniu. Dzieci skore do bójek, dokuczające innym dzieciom i trudno współpracujące z rówieśnikami, czy niespokojne określane są mianem nadpobudliwych. Męczy je praca umysłowa i szybko zniechęcają się do wszelkich zajęć. Skupienie uwagi na wykonywanym zadaniu wymaga dużego wysiłku, co sprawia, ze zainteresowanie nową sytuacją szybko mija. Stają się nieuważne, robią dużo zamieszania, są rozbiegane, krzykliwe i pobudzone. Potrzebna jest im ciągła zmiana i nowe zabawy pobudzające ciekawość i zainteresowanie. Nadpobudliwość ma także ogromny wpływa na sferę poznawczą dziecka. Takim dzieciom trudniej jest się i przyswajać materiał, gdyż na dłużej nie mogą skupić uwagi. Wszelkie otaczające odgłosy są odbierane jednakowo, brakuje im selekcji, przez co dziecko rozprasza się, wybija z rytmu, wpada w dezorientację i zapomina o czym była mowa przed chwilą, Te same czynności raz wykonuje dobrze a innym raz źle. Niektóre wydarzenia powodują gwałtowne zachowanie dzieci. Stają się wrażliwe na punkcie swojej osoby. Mogą gwałtownie reagować złością lub płaczem, a w innym przypadku czują lęk czy skrępowane. Zjawisko nadpobudliwości wzrasta, kiedy rozpoczyna się nauka w szkole a dziecko nie było poddane terapii. Budzi to wiele kłopotów wśród nauczycieli jak i rodziców. Nastręcza to wielu kłopotów i trudność podczas nauki. Wykonanie jakiegoś zadania staje się powodem złości, rezygnacji, niekontrolowanych zachowań, podczas gdy u innych dzieci nie wywołują one tak gwałtownych reakcji.
Charakterystyczną cechą dzieci z nadpobudliwością jest słaby układ nerwowy. Dzieci są niewytrwałe w swoim działaniu i szybko się nudzą. Ogromny wpływ na taką postawę ma postępowanie rodziców. Matki zazwyczaj są pobłażliwe a ojcowie rygorystyczni. Sprawia to, iż relacje dziecka z dorosłym stają się nieprawidłowe. Ciągłe krzyki, nieodpowiednie zachowanie, upór i brak cierpliwości, groźby powodują utrudniony kontakt z dorosłymi. Wówczas dorosły powinien zachować spokój i cierpliwość, gdyż zniecierpliwienie i surowe postępowanie wzmaga negatywną postawę dziecka. Rodzic czy nauczyciel musi panować nad swoimi emocjami, powinien być cierpliwy i spokojny. Każdy dzień powinien być zorganizowany tak samo, powinien mieć wypracowany i przestrzegany schemat dnia. Posiłki, czas na naukę i zabawę, odpoczynek powinien odbywać się o tych samych porach dnia. Takie konsekwentne postępowanie, opanowanie, cierpliwość, spokój, łagodzenie konfliktów są podstawą do łagodzenia a w końcu do dalszego niedopuszczania rozwoju czy nasilenia nadpobudliwości.
⦁ DZIECI AGRESYWNE
Wraz z zaburzeniami zachowania dość często pojawia się pojęcie czy też problem agresji. Najczęściej podawana definicja agresji określa zachowania ukierunkowane na zadawanie cierpienia innemu człowiekowi. Rozumiemy to też, jako działania, które bezpośrednio prowadzą do wyrządzania krzywdy innej osobie bądź też prowadzące do niszczenia jakiejś rzeczy, mienia. Nie chodzi tu o dziecko, które dyskutuje z nauczycielem czy rodzicami lecz o takie, które szukają towarzysza do walki i bicia.
Agresywne dziecko jest nieufne i wrogo nastawione do innych. Często jako pierwsze atakuje nie mając wielkiego powodu, zadawanie bólu innym sprawia mu przyjemność. Przyjęte normy społeczne przyswajają z trudnością, są niewytrwałe w zabawie i nauce. Codzienne sytuacje sprawiają u dziecka nagromadzenie się negatywnych emocji, przez co ujawniają się one w psychice dziecka często pod postacią lęków, zaburzeń snu lub nadpobudliwości. Nagromadzenie się negatywnych uczuć i niemożność ich rozładowania, zaburza zachowanie dziecka. Rzutuje to, na jego kontakty społeczne. Dziecko staje się bierne, skoncentrowane na własnej osobie, zachowuje się nieadekwatnie do zaistniałej sytuacji. Swoim zachowaniem wywołuje konflikty, naśmiewa się i dokucza rówieśnikom, niszczy i psuje przedmioty, dochodzi nawet do tego, że dręczy zwierzęta. Narzuca swoje zdanie lub formy zabawy. Agresywne zachowania nie zawsze są skierowane na osobę, która wywołała agresję lecz cechują się one uszkadzaniem lub wyrządzeniem komuś krzywdy, w rezultacie powodując szkody, cierpienie i ból.
Podsumowując powyższy podział zaburzeń zachowania należy pamiętać, że nie każde dziecko, które na co dzień sprawia problemy czy kłopoty należy postrzegać je i klasyfikować jako „przypadek zaburzeń zachowania”. Istnieje wiele przyczyn trudnych zachowań, które nie świadczą wcale o istnieniu zaburzeń zachowania.
Dzieci, u których obserwujemy zaburzenia zachowania są na ogół dobrze rozwinięte pod względem fizycznym i umysłowym. Trudno im jednak w grupie rówieśniczej przystosować się i podporządkować. Współdziałanie utrudnia postawa egocentryczna, infantylizm, narzucanie innym swojej woli, niechęć do wspólnych zabaw, w których obowiązują ustalone reguły. Objawiać się to może brakiem równowagi psychicznej, płaczliwością, okazywaną złością i niepohamowanym gniewem. Charakterystyczny może tu być brak cierpliwości, wytrwałości czy niechętny stosunek do pracy, którą zaczynają ale nie kończą. Dzieciom na ogół trudność sprawia wykonywanie poleceń, a zakazy są dla nich abstraktem. Robią akurat to, na co mają ochotę. W zachowaniu ujawniają cechy, które utrudniają pracę z nimi i nad mini.
Dla rozwoju zaburzeń emocjonalnych ogromne znaczenie ma środowisko społeczne dziecka i jego rodzina. Niewłaściwe funkcjonująca staje się przyczyną wielu zaburzonych zachowań dziecka.
Istotnym elementem środowiska rodzinnego jest jego struktura oraz warunki bytowe. Na rozwój i wychowanie dziecka wpływa postawa rodzicielska oraz ich wzajemne relacje. Aby dziecko miało zapewniony prawidłowy rozwój emocjonalny musi mieć poczucie akceptacji i miłości. Tylko ci rodzice, którzy prezentują taką postawę są w stanie zaakceptować dziecko takim jakim ono jest.
Bardzo duże znaczenie dla rozwoju dziecka ma środowisko przedszkolne a w późniejszym czasie także szkolne. Stymulują one rozwój dziecka, ukierunkowują jego rozwój społeczny i uczuciowy. Czasami zdarza się, że przedszkole czy szkołą może stać się również przyczyną nieprawidłowości rozwojowych. Zależy to od cech osobowości oraz warunków natury psychicznej, rozwijanych przez te instytucje.
Względem każdego dziecka zaburzonego emocjonalnie po rozpoznaniu przyczyn należy przy ścisłej współpracy z najbliższą rodziną zastosować odrębne i indywidualnie dostosowane metody wychowawcze. Nie może się to tylko ograniczać do zebrań czy rozmów indywidualnych prowadzonych podczas spotkań w placówce. Nauczyciel nie może informować rodziców tylko o złych i nagannych zachowaniach dziecka, niejednokrotnie obwiniając rodziców o taki stan.
Poszukując przyczyn zaistniałych zaburzeń zachowania należałoby wskazać na wrodzone i społeczne przyczyny ich powstania. Zdarza się, że zalążek zaburzeń zachowania ma już miejsce w życiu płodowym dziecka, gdzie dochodzi do uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, bądź też w trakcie porodu. Mają one ogromny wpływ na późniejsze życie dziecka, które ma trudności w przystosowaniu się, nawiązywaniu kontaktów, stają się podatne na wszelkie czynniki nerwicotwórcze. Złagodzić negatywne zachowania może dobrze funkcjonujące środowisko rodzinne i lokalne, w którym to dziecko spędza większość swojego życia. Dom rodzinny jest naturalnym i najbliższym środowiskiem społecznym dziecka. Zaspokaja ona psychiczne i biologiczne potrzeby, jest przekazuje pozytywne doświadczenia. Źle funkcjonujące środowisko rodzinne czy lokalne może się jednak stać źródłem i przyczyną wielu trudności wychowawczych, które narastają wraz z rozwojem i wiekiem dziecka. To właśnie rodzina i najbliższe środowisko społeczne, lokalne ma decydujący wpływ na rozwój dziecka. Istotną rolę odgrywają też warunki bytowe, atmosfera panująca w domu, postawy rodziców i ich wzajemne kontakty, więzi emocjonalne łączące członków rodziny, oraz ogólnie panująca atmosfera. Wszystko razem wzięte wywiera wpływ na postawę i zachowanie dziecka. Dziecko doświadczając ciągłej krytyki, będąc ośmieszanym czy niedowartościowany zacznie traktować najbliższych jako wroga, zaczną maleć więzi emocjonalne przez co dziecko będzie prezentować negatywne postawy i zachowania. Wśród takich rodzin często stosowanymi środkami wychowawczymi są kary cielesne i psychiczne. Rodzice są niesłowni i niekonsekwentni w swoim postępowaniu. Stawiane wymagania są za wysokie, by dziecko mogło im sprostać. Brak poczucia nieakceptacji i miłości prowadzi do utraty poczucia bezpieczeństwa. Sytuacją niesprzyjającą rozwojowi dziecka jest zła sytuacja materialna rodziny, trudne warunki bytowo - mieszkaniowe czy alkoholizm. Sprzyjają one powstawaniu konfliktów, nieporozumień czy napięć. Do tego często dochodzi mała dbałość o rozwój psychofizyczny, niedożywienie i zaniedbanie. To dodatkowo obciąża system nerwowy dziecka często powodując zahamowanie czy wzrost agresji. Dziecko wzrastając w ciągłej atmosferze negatywnych bodźców czuje się niespokojne, bezradne i zagrożone odczuwając lęk. Często staje się obiektem manipulacji dorosłych. Negatywnych przyczyn zachowania doszukiwać się możemy w wieku czy płci dziecka. Tłumaczymy to tradycjami kulturowymi naszego społeczeństwa, które wskazuje na inne normy zachowań, które obowiązują dziewczynki, a inne chłopców. Zachowania akceptowane u chłopców są nieakceptowane wśród dziewczynek i na odwrót. Podobnie jest w sytuacji gdy na świat przychodzi młodsze rodzeństwo, a starsze dziecko schodzi na dalszy plan, musi we wszystkim ustępować, spadają na nie nowe obowiązki bądź ponosi odpowiedzialność na nie popełnione czyny. Jest starsze, więc powinno być odpowiedzialne. To budzi u dziecka frustrację i zaostrza negatywne zachowania, bo w musi odreagować stres i często dźwiganie odpowiedzialności, która powinna ciążyć na rodzicach a nie dziecku. Dzieci wrażliwsze, słabsze emocjonalnie, o mniej odpornym systemie nerwowym mocniej i szybciej zareagują na nieprawidłowe sytuacje środowiskowe, a co za tym idzie łatwiej dochodzi u nich do rozwoju zaburzeń emocjonalnych.
Podsumowując, można stwierdzić, że rozwoju zaburzeń zachowania u dziecka możemy dopatrywać się we rodzonych i społecznych czynnikach, które są nierozerwalnie połączone ze sobą. Reakcje rodziców na negatywne zachowanie dziecka są często niewłaściwe, tym samym powodując u dziecka stan zagrożenia i lęku co z kolei skutkuje nieprawidłowym zachowaniem dziecka. Tworzy się więc błędne koło, które polega na wzajemnym wzmacnianiu obopólnych nieprawidłowych kontaktów.
Nie można jednak stwierdzić jednoznacznie jakie są przyczyn zaburzeń zachowania. Możemy jedynie przyjąć, że niektóre tkwią w czynnikach zewnętrznych wzmacnianych często przez środowisko rodzinne, lokalne, szkolne czy rówieśnicze, inne zaś w czynnikach wewnętrznych tkwiących w samym dziecku. Czynniki wewnętrzne mogą tkwić w zaburzeniach osobowości, upośledzeniu umysłowym czy niektórych chorobach somatycznych. Co raz częściej wewnętrznych przyczyn zaburzeń zachowania dopatrujemy się w chorobach alergicznych, uszkodzeniach neurologicznych, chorobach układu pokarmowego czy oddechowego, aż po uszkodzenia narządów ruchu czy kalectwo.
Zauważywszy jakikolwiek stan budzący nasz niepokój nie powinniśmy czekać, a tym samym odkładać wizyty u specjalisty. Jeśli widzimy, że coś nas niepokoi, zły nastrój utrzymuje się przez dłuższy czas, nie radzimy sobie z codziennymi czynnościami, trudno jest się nam skupić, nie możemy zasnąć czy sen jest ciągle przerywany, to znak, że należy szukać pomocy. A im szybciej zwrócimy się o pomoc do specjalisty i podejmiemy działania naprawcze - wspomagające, tym samym wzrasta szansa na udzielenie fachowej pomocy i wyleczenie.
Dlatego też jednym z podstawowych zadań przedszkola jest wprowadzanie dzieci w środowisko szkolne, odpowiednio przygotowanych do społecznego życia i pracy w szkole, ze szczególną troską o dzieci z zaburzeniami zachowania.
Wcześnie wykryte objawy i przyczyny zaburzonego zachowania dzieci oraz odpowiednio wcześnie podjęta terapia, zwiększają szansę na częściowe lub całkowite wyeliminowanie zaburzeń zachowania.
Opracowała:
mgr Weronika Jurkiewicz
W. Pomykało, Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1997.
J. Formański, Psychologia, Warszawa 1998.
D. Siemek, Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego, Warszawa 1987.
M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985.
W. Pomykało, Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1997.
W. Pomykało, Encyklopedia Pedagogiczna, dz. cyt.
D. Siemek, Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego, Warszawa 1987.
D. Siemek, Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego, dz. cyt.
M. Święcicka, One są wśród nas. Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi, Warszawa 1996.
A. Kozłowska, Zaburzenia emocjonalne dzieci w wieku przedszkolnym, dz. cyt.